Opracowała: mgr Joanna Panek
Czy wiemy kim są Warmiacy? Skąd pochodzą? Dlaczego tak się nazywają? Jak bardzo różnią się kulturowo od mieszkańców Mazur? Jesteśmy nieświadomi naszej tożsamości regionalnej. Mamy nieokreślone poczucie kulturowe. Nie wiemy czy Warmia jest na Mazurach, czy może Mazury stanowią część Warmii… Z opowiadań ludności rdzennej wiemy, że…
Warmiacy żyli od dawna na pograniczu różnych zbiorowości. Tożsamość narodowa miała charakter troisty, a wspólnie zajmowane terytorium, nie było jednolite etnicznie. Tożsamość narodową stanowiła polska i niemiecka kultura, zaś regionalna – warmińska, pełniła funkcję quasi-narodowej. Wsie warmińskie były zdominowane przez ludność chłopską wywodzącą się z polskich grup etnicznych oraz plemion dawnych Prusów. Miasta przedstawiały mozaikę etniczną kultury niemieckiej. Na wsiach warmińskich doszło w konsekwencji do spolszczenia plemion Pruskich skutkiem czego było jej ujednolicenie i zdominowanie. Natomiast w miastach do rozwoju niemieckości. Dzięki Biskupom dokonano w okresie Królestwa Polskiego radykalnych zmian.
Pierwszymi granicami Warmii jako obszaru Warmii były w XII w. od zachodu Zalew Wiślany, od północy rzeka Pregoła, od południa jezioro Drużno. W miarę dokonywania się przemian teren Warmii południowej był nazywany „Warmią Polską”, którego obszar przybierał kształt nieregularnego trójkąta, kątem ostrym zwróconego na południe. Granica przebiegała od Pasłęki, która oddzielała Warmię, od Ziemi Ostródzkiej należącej już do Mazur, po część północną, przez ostatnią wieś z ludnością już mieszaną, którą stanowiły Skolity, a potem nieco na północ od Dobrego Miatsa, Jezioran i Reszla, nie sięgając samego Reszla, która z czasem przesunęła się nieco na północ. Granicą objęto także Olsztyn, Barczewo, Jeziorany i Reszel.
Ludność warmińska wywodzi się od pogańskich plemion Pruskich skutkiem czego obszar, który osiedlali nosi nazwę Warmia. Prusowie byli ludem rolniczym. A droga prowadząca nad Bałtyk miała iście strategiczny charakter. Poprzez odbywający sie handel wymienny na treny Warmii wpływało wiele nowych wzorów kulturowych. Działalność misyjna Zakonu rozpoczęła okres podboju tych ziem i utworzenia Biskupstwa Warmińskiego. Biskupi byli mecenasami sztuki i to dzięki nim kultura polska zaczłę dumnie rozkwitać na Warmii, a polskie osadnictwo napływać głównie ze Śląska, potem z Mazowsza, Prus Królewskich oraz z Ziemi Chełmińsko-Dobrzyńskiej i Lubawskiej. Zakaz osiedlania się innowierców prawdopodobnie wpłynął na spolszczenie wielu miast warmińskich. Oprócz fali polskości, w dużym stopniu biskupstwo warmińskie przyczyniło się do napływu ludności niemieckiej, która nie była znaczna, a miała osłabić żywioł polski. Posługiwano się językiem polskim jak i niemieckim. Zaś mieszkańcy przyznający się do znajomości tego drugiego byli uznawani za Niemców. W wyniku czego w statystykach widniało więcej ludności niemieckiego pochodzenia, aniżeli Polaków, co nie miało swojego wiarygodnego odzwierciedlenia w ówczesnej rzeczywistości.
Rozdrobnienie gospodarstw rolnych powodowało pogorszenie warunków bytowych, co przełożyło się na nasilenie migracji w poszukiwaniu pracy poza domem i wsią. Warmiacy najliczniej osiedlali się w Westfalii, Nadrenii i Berlinie, gdzie pracowali w kopalni węgla kamiennego i hutach. Popularne stawały się migracje sezonowe całych rodzin, które potrafiły organizować się dla obrony swej tożsamości na obczyźnie. Z zaoszczędzonymi pieniędzmi Warmiacy wracali już nie na wieś, a do miast. Umocniona tożsamość była wynikiem szoku cywilizacyjnego zetknięcia się z odmienną kulturą, językiem i wiarą. Poczucie odrębności potęgowało również polskiego emigranta, który w obcym kraju stawał się jeszcze bliższy swemu bratu. Warmiacy na obczyźnie organizowali się tworząc własne koła czy sekcje. Służyli sobie pomocą podtrzymując w ten sposób kontakty międzyludzkie. Coraz bardziej skuteczna stawała się germanizacja. W odpowiedzi na nią była reemigracja, a co za tym idzie chęć uchronienia dzieci przed utratą tożsamości.
Podczas, gdy na ziemiach polskich od czasów zaborów ludność borykała się z ustanowionym zakazem nauczania w języku polskim, działacze Warmii zaraz po I wojnie światowej podjęli starania o uwzględnienie nauki języka polskiego w szkołach wiejskich. Powstawały szkoły, związki, biblioteki, które krzewiły treści patriotyczne. Zakładano polskie towarzystwa skupiające mieszkańców Warmii, których program przewidywał aktywność kulturalną w tym teatralną, rolniczą i inną. Podczas występów aktorzy byli przebrani w stroje ludowe zaczerpnięte z Wielkopolski, a szczególnie z Poznania.
Silnie na więzi społeczne oddziaływały obrzędy, często z wykorzystaniem magii wody, wegetatywnej oraz apotropeicznej. Najbardziej znany odbywał się cyklicznie, każdego roku i miał zapewnić pomyślność na cały rok i dobry urodzaj na polach. Wróżby miłosne i obrzędy weselne łączyły serca, a elementy tradycji warmińskiej ubogacały życie towarzyskie rodzin i wycofanej jeszcze społeczności wiejskiej.
Bogactwo wierzeń ludowych opierało się głównie na reliktach dawnej wiary w słowiańskie demony. Dziabeł warmiński miał cechy chrześcijańskiego złego ducha, jak i słowiańskiego demona. Stał się bohaterem licznych bajek i opowiadań przekazywanych ustnie dalszym pokoleniom. Na całe bogactwo kulturowe miało wpływ etniczne zróżnicowanie.
Wierzenia, folklor, sztuka ludowa są nasycone elementami zapożyczonymi. Niełatwo jest, więc ocenić ile w kulturze Warmii jest przejętych wzorów, a ile jest jej wkładu własnego. Dziedzictwo materialne uległo nieuchronnym wpływom etniki pruskiej i niemieckiej, zaś niemal zupełnie pozbawione obcych form jest dziedzictwo duchowe i społeczne.
Konieczność deklaracji przynależności silnie przejawiała się na Warmii w latach 70-tych XIX wieku. Wówczas bezwzględnie wprowadzono język niemiecki do szkół. Deklarując chęć pozostania na ziemiach Warmii i uważając się za jego obywatela miało istotne znaczenie dla połączenia Warmii z Polską. Podstawą etnicznej przynależności są zatem cechy kulturowe, jak i czynnik polski na wsi warmińskiej.
Źródła:
- Szyfer A., Warmiacy. Studium tożsamości, Wydawnictwo SAWW, Poznań 1996
- Szorc A., Dominium warmińskie, Wydawnictwo Pojezierze, Olsztyn 1990
- Lengowski M., Na Warmii i w Westfalii, Wydawnictwo IW PAX, Warszawa 1972